PrimaLuna ProLogue Classic Digital Analog Converter
Wat hebben we lang moeten wachten…
Met de afnemende vraag naar CD spelers en de opkomst van streaming is het logisch dat PrimaLuna naast haar ProLogue Classic CD speler een ProLogue Classic DAC introduceert, grotendeels gebaseerd op de technologie in de speler. En waarom zouden ze dat bij PrimaLuna niet doen, de speler heeft altijd uitstekende kritieken gekregen en werkt probleemloos.Het vervangen van de CD lade door een tweede display is optisch niet het enige verschil, in de nieuwe styling van het front zijn er uiteraard andere opschriften bij de druktoetsen, die niet langer het loopwerk besturen maar u laten kiezen uit de vier beschikbare ingangen.
Display
De bovenste display op het front laat de sample rate zien en de onderste de actieve ingang. De kap over de buizen is niet meer het metalen rooster, maar de rondlopende kap met spijlen en glas aan de zijkanten die een veel chiquere uitstraling heeft. Bij de speler is standaard een onverwoestbare afstandsbediening aanwezig in de doos om de ingangen te kiezen. Interessant is bij PrimaLuna altijd de gekozen techniek, waarvoor we afdalen in het inwendige van de DAC, om direct daarna een muzikale wereld openen.
Typisch PrimaLuna
De behuizing is typisch PrimaLuna Classic, smaller dan diep, een kap over de buizen, aan/uit schakelaar aan de zijkant en ingangen alleen aan de achterzijde. De 12 kilo zware DAC doet eerder denken aan een versterker dan aan een converter. Als ik de kap weghaal is daar de Classic schakeling met ECC83/12AX7 buizen voor de versterking, ECC82/12AU7 stuurbuizen en GZ34/5AR4 gelijkrichters, alles in een dubbel mono opstelling. Een paar flinke Nichicon condensatoren flankeren de gelijkrichterbuizen. Mooie keramische buisvoeten omsluiten de pinnen van de buizen, die allemaal het PrimaLuna logo dragen.
Binnenkant
Als ik de bodemplaat losmaak ontdek ik nog een extra buisje dat op één van de printplaten zit, dicht bij de sample rate converter en de Burr Brown PCM1792 converter chip. Dat is een onderdeel van de SuperTubeClock, die synchroon zowel de SRC als de DAC chip van kloksignaal voorziet. De oscillator genereert een schone sinus van 24,576MHz, welke met behulp van specifieke hoogfrequent technieken is omgezet in een blokgolf met zeer hoge flanksnelheden, zodat er geen (tijd-)ruimte ontstaat voor jitter-generatie op de SRC en de DAC chip. Geheel in lijn met het gegeven dat de steilheid van de flanken omgekeerd evenredig is met de hoeveelheid lokaal -on-chip- ontstane jitter.
SuperTubeClock
De klok is gebouwd rondom een Russische mini triode buis, ooit speciaal ontworpen voor oscillator circuits. Triode buizen hebben een lage eigen ruis en zijn extreem lineair als ze op de juiste manier worden ingezet. De blokgolf die wordt opgewekt is haast ideaal en vrij van ruis tussen 10 Hz en 100 kHz ten opzichte van de oscillatie frequentie.
Het digitale PCM (of DoP) signaal dat binnenkomt via Toslink, RCA, AES/EBU of USB brengt de DAC altijd via asynchrone sample rate conversie naar 24bit/192kHz. Daarmee ontstaat een effectieve jitter-onderdrukking met frequentie- en fase lineair gedrag tot ver buiten de audioband. Als direct gevolg daarvan treedt er geen fasedraaiing op binnen de audioband, altijd verwijtbaar aan digitale en analoge filters. Geaccepteerd aan de diverse ingangen zijn de volgende formaten:
– AES/EBU, RCA Coax en Optisch: tot 24 Bit/192 Khz PCM en DoP64.
– USB: tot 32 Bit / 384kHz PCM en DSD128. Voor DSD is dat alleen DoP en D2P, geen Native Mode.
Wat vervolgens opvalt
Wat verder opvalt aan de binnenzijde is het gescheiden houden van de aarde van de digitale en analoge circuits en RF ontkoppeling om onderlinge beïnvloeding te voorkomen. Daarboven op is er een galvanische scheiding tussen de digitale trappen (tot en met de I/V converters) en de analoge trappen, gerealiseerd met voor PrimaLuna ontwikkelde gebalanceerde 1: 1 transformatoren.
I/V omzetting
De stroom/spanning (I/V) omzetting vindt gebalanceerd plaats met als gevolg halvering van de harmonische vervorming, verdubbeling van dynamisch bereik en verdubbelde signaal/ruisverhouding. Dat laatste is puur theoretisch want de converters hebben al een S/R van 127 dB. In de DAC zie ik de nodige voedingen voor de digitale circuits en voor de analoge. In het hard wired buizengedeelte wemelt het van de DuRoch premium audio condensatoren, de USB print werkt op basis van een XMOS chip en de AES/EBU ingang is met een digitale transformator gekoppeld.
Uitgang
De ProLogue Classic levert een uitgangsspanning van 2Volt nominaal, heeft een frequentiebereik van 20Hz-20kHz +/- 0.5dB, een kanaalscheiding van 90dB en een dynamisch bereik van minimaal 120dB. De uitgangimpedantie is 2800 Ohm. Dat is hoog voor belastingen die tot onder de 10 kOhm kunnen zakken. Het uitgangssignaal neemt op dat moment proportioneel af, de vervorming neemt beslist niet toe. Dat komt omdat de “eind” buis (ECC82/12AU7) heel ver in klasse A staat ingesteld, met zijn twee buishelften parallel, waardoor het lineaire gebied nog eens 2x zo groot is.
Periferie
Een opstelling is gemaakt met een NAD M50/M52 digitale muziekspeler, die afwisselend via AES/EBU en RCA werd gekoppeld met de ProLogue Classic DAC. Het analoge signaal uit de DAC voert via Crystal Cable Connect Ultra kabels naar mijn geliefde Audia Flight Strumento No.1 lijnversterker en gaat vervolgens met gebalanceerde Yter kabels naar een Pass Labs X250.5 eindversterker.
Luidsprekers
Die voedt een paar PMC fact.12 luidsprekers, Townshend Audio Maximum Supertweeters en een deel van de tijd Van den Hul The Extender’s. De ProLogue Classic DAC neemt het op tegen mijn referentie DAC, een Metrum Acoustics Pavane Level II, die wel gebalanceerd is aangesloten met een set Yter interlinks.
Voeding
Alle voedingen krijgen hun netspanning vanuit een PS Audio P5 Power Plant, alleen de Pass Labs staat rechtstreeks op de audiogroep. Niet echt van belang is dat ik het signaal uit de TV decoder lekker via de Toslink kon laten lopen. USB werkt, maar gezien de grote en onberekenbare invloed van de PC als bron (OS, drivers, Apps, interface) neem ik die in de beoordeling niet mee.
Alsof het een buizenversterker betreft
Alsof het een buizenversterker betreft, wat het deels ook is, heb ik de ProLogue Classic DAC de nodige tijd gegeven om te spelen in mijn set en telkens goed door te warmen. Dat opwarmen valt reuze mee omdat er geen eindbuizen gebruikt worden.
Muziek
Met 48 kHz op de display en een 24-bit resolutie kun je de muziek van Nik Bärtsch onderbrengen bij de high resolution bestanden en zo klinkt het ook op de ProLogue Classic DAC. Fijne klanken stijgen met groot gemak uit boven de zware drumslagen die zich ergens rond de 40Hz bevinden.
Overig slagwerk zit subtiel en duidelijk aanvankelijk rechts, begeeft zich langzaam naar het midden van het stereobeeld. De bijzondere pianoklanken van Bärtsch zweven door de ruimte in een fraai en ruim stereobeeld. Hoewel het grondpatroon zich blijft herhalen is de muziek spannend en verveelt geen moment. Ik zal er geen twee CD’s van achter elkaar draaien, maar fascinerend is de muziek wel, zeker als een DAC zo goed in staat blijkt de subtiliteit naar voren te halen.
Bobo
In de jazz hoek zit ook het Bobo Stenson Trio dat met de “Song of Ruth” muziek speelt die meer aards is. Een heel zuivere opname, geript van de CD, beginnend met solo piano, gevolgd door een gestreken bas en niet veel later lichtvoetige percussie. Muziek die dreigend over kan komen, daarna haast mystiek in de ruimte blijft zweven. De door mij veel gedraaide opname heeft zich als bitstream door heel wat DAC’s geworsteld en stelt met de PrimaLuna absoluut niet teleur, deze DAC bevindt zich in het selecte gezelschap van hoogvliegers op dit gebied, hij is daarbij heel aangenaam om naar te luisteren.
De resolutie in de lage tonen is vanwege de buizen net wat minder dan met mijn referentie, hij is wel heel erg levendig en kent een ongebreidelde dynamiek die met Stenson ten volle wordt benut. Het slagwerk, juist het filigraan tikken op bekkens, laat geen seconde onbenut om de luisteraar te boeien en bij de les te houden.
Dynamiek
Dynamiek tref ik in overtreffende trap op een promo CD waar de voor mij verder volkomen onbekende groep van muzikant Shammi Pithia tekeer gaat op trommels en dat lardeert met Indiase klanken. De demo’s zijn nog niet door compressors en limiters gehaald, daardoor intens en zuiver van klank. Halverwege de track “Pacifist” verandert het karakter van de muziek in rustige gitaar en zelfs zang. Prachtig hoe de PrimaLuna daar mee om weet te gaan.
Op diezelfde CD staat: “I’ve got to see me through”, uitgevoerd door Eleanor McEvoy. Ook zo natuurlijk als op de LP die ik heb van dezelfde master uit dezelfde Metropolis Studio in Londen. De PrimaLuna zet hiermee erg veel druk op de lage tonen, ze dreunen door de ruimte. Net als op de referentie trouwens, het zit in de opname en is geen specifiek kenmerk van de ProLogue Classic. Zang blijft voortreffelijk, dichterbij de luisteraar gezet dan de rest van de band die netjes opgesteld staat, fysiek of gewoon in de mix, ik was niet bij de opname zelf. Het lekkere van ongekunstelde muziek is de betrokkenheid die je mee krijgt.
Mary Black
Van de Ierse Mary Black speel ik oud werk uit 1987, haar CD “By the time it gets dark”, waaronder het fraaie “Katie”. Haar toen nog jonge stem tekent zich helder af tegen de muziek die meer op de achtergrond staat. Echt kippenvel krijg ik van “Katie” in een live uitvoering van haar uit 2003. Meer gerijpt, krachtiger en midden in het leven staat Mary op dat moment op het podium en diezelfde “Katie” heeft een fabuleuze kracht meegekregen. Brengt tranen in de ogen van Ieren, dat mocht ik zelf meemaken tijdens haar concerten en zelf hou je het dan niet droog.
Dat bijzondere gevoel komt met de ProLogue Classic DAC even terug in de huiskamer. Stemmen zijn tot nog toe prachtig, teder waar dat nodig is, krachtig als de solist dat kan zijn, helder, transparant en steeds volledig verstaanbaar. Als Mary het publiek laat zingen is het als zodanig opgesteld, niet ineens tussen de band geplaatst, nee mooi los net als het applaus aan het begin en einde van de track.
Mariza
Laatste vrouw in dit drieluik is Mariza, pure fado op haar CD “Transparante”. Nog steeds CD rips en geen Highres? Nee, want ik luister muziek van de dames en het geripte CD medium is prima als de opname en de mix dat ook zijn. Naast Mariza klinken de akoestische instrumenten als gitaar en bas romantisch, strijkers in volgende nummers blijven bescheiden op de achtergrond om toch vooral Mariza de ruimte te geven. De PrimaLuna zet juist de zangers en zangeressen in het zonnetje, meer dan mijn referentie die op dat vlak niet alles kan/wil geven. Misschien noem je dat kleuring van de PrimaLuna, misschien is hij zo getuned, het is zeker prettig en geeft een groot gevoel van beleving, de essentie van muziekreproductie in mij ogen.
Klassiek
Klassiek komt als eerste van Pietro Locatelli, zuivere barok uitgevoerd door The Raglan Baroque Players, met heel transparante violen die uitblinken in klankkleur en wel de bekende scherpte van de viool behouden maar niet in de oren snijden.
Het spel heeft vaart en de DAC toont zich een waardig snelheidsmonster dat de muziek niet remt en sloom maakt, integendeel de levendigheid straalt van de conus, op hoog volume en net zo gemakkelijk als de muziek in de avond een forse streep zachter staat.
Het orkest staat netjes opgesteld, vrijgekomen van de luidsprekers welke uit het gehoor verdwijnen en los kunnen laten. Al werkt daar de rest van de set hard aan mee, het moet wel uit de bron komen. In dit geval de ProLogue Classic DAC.
Nordic Sound
Als bewijs dat 192kHz sample rate probleemloos kan speel ik sampler opnames van 2L The Nordic Sound. Opnames die in diverse resoluties vrij te downloaden zijn en als voorbeeld mogen gelden hoe klassiek kan weerklinken. De TrondheimerSolistene doen hun best mij met hun spel, de dynamiek en de klankzuiverheid te overtuigen van de kwaliteiten van deze DAC, die zich moeiteloos van zijn beste kant laat zien.
Een piano sonate gespeeld door Tor Espen Aspaas valt niets op aan te merken. Het instrument staat groot voor mij, zeker als ik het volume wat opschroef, met gevaar dat de buren gaan denken dat mijn vrouw toch weer een piano heeft gekocht. Er zit echt gewicht in de hand die de lage registers weet te bespelen, liefde en gevoel in de andere hand, samen een eenheid die de muziek laat leven en beleven.
Jan Gunnar Hoff
Bij deze laatste zin past een mooie afsluiting in de vorm van “Living” van Jan Gunnar Hoff, wederom 192kHz en 24bit. Ook nu solo piano, wel van een heel andere orde, levendige jazz en al een paar jaar één van mijn favoriete tracks als het gaat om het maximale uit een set trekken. Daarbij tegelijk te kunnen genieten van het pianospel en de spanning die Hoff in de muziek legt.
De techniek is snel vergeten
Met de PrimaLuna ProLogue Classic DAC is techniek snel vergeten en verschuift het accent naar het spel en de muziek. Zoals het hoort en waar lang niet iedere DAC aan kan voldoen, ongeacht de prijsklasse. Soms voert techniek de boventoon en heeft het aanbieden van opties als diverse filters, DSD, MQA, analoge ingangen, volumeregeling enzovoort een hogere prioriteit, om toch vooral de vluchtige of met audio minder bekende koper te imponeren. Dat is iets waar geen enkele PrimaLuna zich toe heeft laten verleiden. Het is muziek, muziek en nog eens muziek waar het om gaat.
Epiloog
In de afgelopen periode heb ik mijn eigen referentie nauwelijks gemist en heeft de ProLogue Classic DAC heel wat uren tot groot genoegen staan spelen. Zoals ik gewend ben van een merk als PrimaLuna zonder enig mankeren en de reputatie kennende zal dat tot in lengte der jaren zo kunnen blijven.
De ProLogue Classic DAC kan wat mij betreft meespelen in de hoofdklasse en zal zeker voor eigenaren van PrimaLuna versterkers een welkome aanvulling zijn op de set. Voor ieder ander is de ProLogue Classic DAC mogelijk het eerste product van PrimaLuna in huis, met deze weergave kwaliteit vast niet het laatste. Wat kan ik tenslotte anders dan deze ProLogue Classic DAC van harte aanbevelen aan muziekliefhebbers.
Prijs: Bij het per perse gaan nog niet bekend, zal rond de € 3.500,- tot € 4.000,- komen te liggen.
http://www.primaluna.nl
