Falcon Acoustics LS3/5a BBC monitor

[nextpage title=”Falcon LS3/5a” ]

 

Falcon Acoustics LS3/5a BBC monitor: reïncarnatie van een legende

Wie de moeite neemt op zoek te gaan naar literatuur over de door de BBC ontwikkelde LS3/5a monitor kan zich verlustigen in een historie die deels op feiten en deels op halve waarheden is gebaseerd. Feit is wel dat de LS3/5a zich begeeft in het rijtje grootheden van luidsprekers als de Klipschorn, de Acoustic Research AR-1 en de QUAD ESL-57 om een paar legendarische voorbeelden te noemen.

Hoewel dat voor een LS3/5a best raar is, een monitor ontwikkelt voor het beoordelen van spraak op locaties waar de BBC genoegen moest nemen met een kleine luidspreker zoals in mobiele opname ruimtes. De BBC produceerde nooit zelf luidsprekers, na de ontwikkeling werden die in licentie gebouwd volgens strikte voorwaarden, waarna de BBC er zelf al rond de 13.000 LS3/5a’s afnam. Maar de LS3/5a bleef niet altijd hetzelfde en veranderde in de tijd omdat originele KEF units niet langer beschikbaar waren, om uiteindelijk nog slechts als look-a-like te worden gemaakt, die soms dicht bij het origineel kwamen maar nooit meer de klank haalden van de oorspronkelijke 15Ω versie die Rogers assembleerde voor de BBC. Tot het 2 jaar geleden tot een wedergeboorte kwam uit de koker van Falcon Acoustics.

Falcon Acoustics

Falcon Acoustics is voor veel Engelstaligen geen onbekende, sinds 1973 levert het bedrijf luidspreker units en is de wereldwijde distributeur voor SEAS. Zelf ken ik ze al uit de tijd dat ik ook nog luidsprekers pleegde te bouwen. Oprichter was Malcolm Jones die samen met zijn inmiddels overleden vrouw Valerie het bedrijf runde. Malcolm was naast de eigenaar van Falcon tevens ontwikkelaar bij KEF en van zijn hand zijn onder meer de B110 woofer en T27 tweeter. Units die toegepast worden in de LS3/5a. Minder bekend is dat Malcolm Jones in de hoedanigheid van Falcon Acoustics alle filters voor de LS3/5a maakte, een filter dat hij zelf had ontwikkeld voor de BBC.

Gek genoeg mochten fabrikanten als Rogers en RAM de speakers maken, Falcon kreeg daarvoor nooit een licentie en moest genoegen nemen met het leveren van filters aan de bouwers. Door gebrek aan interesse van KEF in de LS3/5a en het niet langer op voorraad willen houden van materialen die uitsluitend voor de B110 versie SP1003 werden gebruikt, moest de BBC genoegen gaan nemen met een afgeleide van de 15Ω versie en zo ontstond de 11Ω met een ander wisselfilter en iets andere units.

Hoewel stemmen opgaan dat de 11Ω de beste zou zijn, gaan de puristen voor de 15Ω zoals Rogers die maakte en vooral in Japan is die 15Ω zeer geliefd. Zo geliefd dat voor een puik paartje uit de jaren ‘70 zomaar tussen de 5.000 en 8.000 euro wordt neergeteld. Een wellicht ridicuul bedrag voor een luidspreker die echt aan slijtage onderhevig is geweest.

Malcolm Jones

Malcolm Jones heeft Falcon Acoustics lang geleden overgedaan aan Jerry Bloomfield, die Malcolm daarna weer heeft ingehuurd als co-designer en adviseur, en samen hebben zij het plan opgevat om de LS3/5a in de oude glorie te doen herleven. Daar moesten de nodige stappen voor worden gezet. Zo hebben zij de rechten op de units en het filter gekocht van KEF en maken zij als enige ter wereld de units voor de monitor. In dat maken gaan ze zover dat ze zelfs lijm hebben laten ontwikkelen die gelijk is aan de lijm van de oorspronkelijke units. De conus, de magneet, de basket, alles wordt in Engeland met de hand gemaakt uitsluitend voor Falcon Acoustics. Het zelfde geldt voor de tweeter.

Cross-over filter met autoformers

Het filter was uniek voor de 15Ω versie, daarin worden auto(trans)formers gebruikt en een transformator voor de tweeter. Van de twee autoformers staat er eentje in de pluslijn van de basunit en eentje in de min zodat de luidspreker de versterker op beide klemmen gelijkmatig belast. Heel vriendelijk belast met zijn 15Ω en de versterker vriendelijke vorm van tegen EMK. De transformator bij de tweeter is er voor rendementsaanpassing en geeft de mogelijkheid de hoge tonen weergave individueel af te stemmen. Zowel de autoformers als de trafo worden met de hand gewikkeld bij het bedrijf dat in de jaren ‘70 ook voor Falcon werkte. Weerstanden en condensatoren worden voor elke luidspreker met de hand geselecteerd op juiste waarde. Het spreekt boekdelen dat 60% van de ingekochte componenten retour leverancier gaat omdat Falcon veel hogere eisen stelt dan de doorsnede fabrikant en streeft naar 100% kanaalgelijkheid per paar.

[/nextpage]
[nextpage title=”Replica” ]

Exacte replica

Op de printplaat zitten nog steeds lege plekken waar condensatoren en weerstanden passen om kleine correcties aan te brengen, nodig in 1975 toen toleranties veel groter waren, nu nog slechts aangehouden omdat de Japanners dat willen, een replica moet immers exact zijn. Daarin gaat de Japanse distributeur heel erg ver. Het voor Falcon ontwikkelde logo zat op de eerste 30 paar LS3/5a niet op de plek waar Rogers ooit het logo bevestigde. Dus kwamen alle speakers retour inclusief een in Japan gemaakte mal, met de vraag het logo opnieuw aan te brengen maar dit keer wel op de juiste plek.

Japanse eisen

Japan is de grootste afnemer van de Falcon LS3/5a en daar houden de heren die inmiddels in de 70 zijn rekening mee. Dat gaat ver, heel ver. Nietjes op de baffle die Velcro strips vasthouden zijn goudkleurig, die op het frame voor het doek zwart. Want dat was ooit zo. Alle schroeven zijn RVS. Bij de gratie is het Falcon toegestaan om het hout met een laser te snijden zodat er geen rafels ontstaan, dat moest gevraagd worden. De kasten zijn zowel van buiten als van binnen gefineerd, altijd van binnen met hetzelfde fineer als buiten om het gebruikte berkenmultiplex niet te laten werken. Dat multiplex komt uit Scandinavië en wordt zorgvuldig geselecteerd op dichtheid, dikte en andere parameters. Het doek is het originele old stock Tygan, daarin zit nog katoen, modern Tygan is alleen nylon.

Kast

De kast is 12mm dik en de achterzijde is verlijmd. De versies van anderen met schroefjes in het achter paneel hebben die alleen om de kast gemakkelijk te kunnen openen, nergens anders voor. Alle hout verbindingen zijn verstek gezaagd. Bitumen en schuim zitten in de kast verlijmd, het schuim kan dus niet gaan verzakken in de loop der jaren. Connectoren zijn van rhodium en Japan vond dat goed! Opvallend is dat de 15Ω versie een veel kleinere hobbel in het laag heeft rond de 120Hz dan de latere 11Ω exemplaren en daarmee minder de indruk van (vals) laag wekt.

Custom made tot in de perfectie

Wie deze Falcon LS3/5a in delen kan bewonderen zoals ik dat kon bij de importeur heeft het idee een Rolls Royce in bouwkwaliteit in handen te hebben. Alle onderdelen zijn custom made en tot in perfectie afgewerkt. Dat daar een prijskaartje aanhangt moge duidelijk zijn, afhankelijk van de uitvoering € 2780,- of € 2990,- per paar, maar dan heb je een nieuw paar 15Ω LS3/5a zoals die ooit bedoeld waren voor de BBC en ….. ongebruikt. Vergelijk dat eens met de eBay prijzen voor afgeragde exemplaren of de mindere 11Ω versie, die het zonder het oorspronkelijke Falcon Acoustics filter met zijn autoformers moet stellen.

Bij de importeur kon ik kort naar de LS3/5a luisteren, op de speler een plaat van Oscar Peterson. Op die We get requests worden bekkens gebruikt waarin heel ouderwets popnagels zitten aan de randen. Dat wordt vanaf de jaren ’60 niet meer gedaan, maar het geeft een heel mooi effect. Zelden zijn die popnagels hoorbaar op moderne luidsprekers, de Falcon laat ze feilloos horen. Dat is niet echt een maatstaf voor kwaliteit geef ik toe, het duidt wel op iets speciaals dat ik verder wilde ontdekken.

Thuis verder luisteren

Dus speakers mee in de achterbak en thuis aangesloten op een Bluesound Node 2, een Metrum Adagio DAC/lijnversterker en een Pass Labs XA30.5 eindversterker. Stands gebruikt van zowel Custom Design (FS104) als van TonTräger, die laatste zijn eigenlijk bedoelt voor Harbeth P3ESR maar door ze een kwartslag te draaien passen ze ook onder de LS3/5a. Een mooie neutrale luidsprekerkabel is de Simply Audio Candenza dus die blijft in gebruik.

Op zondagmorgen bestond het repertoire uit Patricia Kaas, Katie Melua, Adele (live), Ane Brun (live), Sade (live), Janine Jansen en andere dames. Heel opvallende zaken: de Royal Albert Hall waarin Adele zingt loopt omhoog naar achter en dat hoor je als het publiek gaat klappen, paren handen in lagen boven elkaar. Van Sade draaide ik haar live concert Lovers rock dat ik mee mocht maken in München en het brok in mijn keel was minstens zo groot als destijds in de Olympia Halle. Magnifiek!

[/nextpage]
[nextpage title=”Tot tranen toe…” ]

Tot tranen toe geroerd

Tranen stonden in mijn ogen en ik was tot diep in mijn ziel geroerd door de muziek. Niet de eerste keer dat een luidspreker mij zo weet te raken, maar het is wel voorbehouden aan een heel select gezelschap van een handvol merken, waarvan de bedoelde types vaak veelvouden kosten van wat de Falcon LS3/5a moet opbrengen. Raar eigenlijk dat een luidspreker die bestemd is voor het monitoren van spraak zo muzikaal kan zijn. In Japan heeft men gelijk om dit type in deze uitvoering te verheffen tot een ware cult. Is deze LS3/5a daarmee de volmaakte speaker, nee echt niet, van diep laag is bijvoorbeeld al geen sprake, maar aan de hand van meer muziekfragmenten probeer ik te beschrijven waarom Falcon toch iets unieks weet te bereiken. De originele LS3/5a uit de jaren ‘70 in een 15Ω versie heb ik nooit gehoord, maar ik ben blindelings bereid Jones, Bloomflield, Japanners en de Nederlandse importeur (LS3/5a kenner sinds jaar en dag) te geloven als die beweren dat de Falcon een exacte replica is van de eerste exemplaren die de BBC kocht van Rogers. Met dat gegeven in gedachte maakte de set overuren.

Meer muziek

Kent u de fraaie muziek van Secret Garden nog? Ooit winnaars van het songfestival voor Noorwegen met het nummer Nocture. De speaker straalt van genoegen, violen, cello, stem in een volmaakt stereobeeld dat volledig loskomt van de luidsprekers zelf. Met een randje scherpte dat in de opname zit en niet in de LS3/5a. Als de stem inzet galmt die in de kunstmatige echo in totale tonale zuiverheid.

Een andere track is Papillon dat begint met een piano en daarna valt heel zacht een gitaar in. Al snel voert solo viool de boventoon en die draagt het nummer tot het volledige orkest in mag vallen. Als lage tonen, laag pakweg onder de 50-60 Hz niet zou ontbreken, dan miste ik helemaal niets. Het kan zelfs luid spelen en toch zuiver blijven.

Heel luid bewijst Avratz van Infected Mushroom. Niet de muziek waarvoor ik deze speakers zou kiezen, het gaat gelukkig probleemloos en met veel energie tekeer.

On Every Street

Net als The Bug van Dire Straits zou moeten doen, maar dat blijft toch een stapje te ver. Het speelt zuiver zonder mij swingend mee te nemen op de reis door het album On Every Street. Daarvoor is Planet of New Orleans meer geschikt dat wel heel lekker speelt. Mark Knopfler beschouw ik niet als een al te beste zanger, zijn stem is onmiskenbaar die van hem via de LS3/5a, dat middengebied is gewoon hemels in klankkleur (of juist het ontbreken daarvan).

De LS3/5a is een stemmonitor en dat karakter staat recht overeind. Een diepe mannenstem als die van Allan Taylor op de titeltrack van zijn album Colour the moon is qua stemtechniek en zangkunst veel beter dan Knopfler, de LS3/5a voegt ook daar niets aan toe. De transparante transducer staat groots te spelen voor mijn neus.

Stemmenmonitor?

Stemmenmonitor of niet, met instrumenten zal de Falcon zich ook waar moeten maken dus stap ik over naar jazz en klassiek, waarbij ik begin met viool concerten van Mozart uitgevoerd door Marianne Thorsen en Trondheimer Solistene. Die heb ik in twee uitvoeringen: MQA en de andere is analoog afgespeeld van SACD, waarna de analoge opname via een A/D converter is omgezet naar FLAC. Zonder MQA in de DAC speelt de SACD gewoon beter en voller. Het orkest is rijk aanwezig, de solo viool speelt levendig in de ruimte voor mij. Netjes op enige afstand in een breed en diep stereobeeld. Voor de maximale hoogte afbeelding zijn de Custom Design stands het beste onder de Falcon, voor beleving prefereer ik TonTräger.

Het is vooral de speelsheid die de muziek zo boeiend maakt, heel levendig en licht alsof de achtergrond uitgelicht is met een lentezon. Ik zou hier best een subwoofer bij willen hebben, tegelijk ben ik als de dood dat ik daarmee het karakter van de Falcon om zeep ga helpen.

Indrukwekkend is ook de muziek van Pablo de Sarasate gespeeld door Giovanni Angeleri op de CD Legende. Van uiterst zacht spel tot vol orkest heeft de LS3/5a geen enkele moeite om vol enthousiasme te blijven spelen, de kamer gevuld met details en kleine geluiden die het brein op scherp zetten, zoals kleine geluiden dat doen in de natuur.

Ook werken van Händel, Beethoven en Vivaldi komen langs waarbij genieten telkenmale met een hoofdletter wordt geschreven. Eerst nog verder met Angeleri en zijn wonder CD opname. Het lijkt wel opgedragen te zijn aan Falcon.

 

Instrumentaal

Voor de jazz start ik met het Helge Lien Trio en de highres opname Hello Troll. Prachtige opname en bovendien lekkere muziek. Het slagwerk bij de oude Oscar Peterson LP was indrukwekkend, dit doet er niet voor onder. Lekker snel, net als de pianoklanken en de geplukte bas, rijk aan details, strak en gecontroleerd, tegelijk nog steeds 100% muziek. Ook met jazz is het de speelsheid en de lichtvoetigheid die de Falcon zo begeerlijk maakt. Gecombineerd met het intieme kijkje in de opname ruimte en de ziel van de muzikant. Zonder stemgeluid, met alleen instrumenten, is de LS3/5a net zo boeiend als met stemmen. Pat Metheny met Imaginary day vult de kamer voor mij. De titeltrack is genoeg om mij aan te zetten de gehele CD te laten spelen.

[/nextpage]
[nextpage title=”Toch nog wat verbeterd?” ]

Toch nog wat verbeterd?

Dynamisch is er niets mis met de Falcon en ik maak mij sterk dat deze nieuwe versie toch is verbeterd want zo hard konden de KEF B110 units niet spelen weet ik van oude KEF ontwerpen die ik in een ver verleden als bijbaan verkocht. Verbeteringen toepassen, waarom ook niet als dat geen afbreuk doet aan het concept en de klank, de Japanse distributeur zou dat anders echt niet slikken. Denk maar aan dat logo dat millimeters hoger moest, in exact dezelfde kleuren uitgevoerd als in midden jaren ’80 (dat vonden ze het mooiste logo in Japan). Als men daar al over valt, dan ……

Ik ga de sessie sluiten met Fever van Ray Charles en Natalie Cole. Ik ga niet verraden wat deze track met mij doet, maar of ik hem ooit heb beluisterd met zo’n intensiteit in de stemmen van Charles en Cole als nu geloof ik niet. Dat sluiten gaat als gevolg daarvan niet door, eerst Barber, Peterson, Nik Bärtsch, Jan Gunnar Hoff en heel veel anderen die ik moet horen.

Nobody is perfect and no speaker is perfect

Ook de Falcon LS3/5a is dat niet. Wat de Falcon Acoustics LS3/5a wel kan is elektrische energie transformeren naar muziekweergave met een puurheid en een zuiverheid die zelden in een luidspreker zal worden aangetroffen. Het vrijwel ontbreken van een eigen karakter, met de onvermijdelijk leuke en minder leuke trekjes, maakt hem tot de ideale weergever als u wilt horen wat de opname technicus in de studio meekreeg. Het is die puurheid die mij zo dicht bij de artiest bracht zodat meermaals tranen opwelden in de ogen. Dat de diepste lagen tonen daarbij ontbreken neem ik voor lief.

Puurheid

Die puurheid, de beperking in het laag en het prijskaartje maakt de L3/5a niet tot ieders vriend ben ik bang, een Harbeth P3ESR geeft wat meer lol, een Sterling LS3/5a V2 is fors goedkoper en komt in de richting, Totem Sky is een prima allround monitor, een Castle Avon-4 kost 2/3 en gaat stukken dieper. Maar geen van allen kan in mijn oren deze graad van perfectie bereiken die de BBC voor ogen had met de oerversie van de LS3/5 die Falcon Acoustics met de heren Jones en Bloomfield aan het stuur ons terug heeft gebracht.

Het is net als met Nespresso cupjes: ze zijn (te) duur en (te) lekker, terwijl andere merken alleen maar in de buurt komen van de Nespresso smaak, die nooit weten te evenaren laat staan te verbeteren. Alleen met een kostbaar apparaat en losse bonen, maar dan praten we over een heel ander concept en een andere prijsklasse.

Conclusie

Ik ben stapelverliefd geworden op deze mini’s en ik ben bang dat de beleving nog lang zal blijven knagen als ze retour Friesland zijn. Nou ja, dan houd ik weer eens droge ogen als ik muziek luister.

Prijs per paar: Falcon LS3/5a 15Ω Cherry, Walnut, Elm €2780.00
Falcon LS3/5a 15Ω Rosewood, Yew, Butt Burr Walnut €2990.00
Importeur: HOLISTIC AUDIO Kilian Bakker
Boelenkamp 1
8431 BK Oosterwolde
NEDERLAND
Telefoon: (+31) 6 1750 8747
Email: holisticaudio.nl@gmail.com
www.holisticaudio.nl
[/nextpage]