The AC tape chronicles: Nakamichi CR-3 en CR-4

Dit keer gaan zetten we eens de Nakamichi decks in het zonnetje die misschien niet tot de absolute top van de fabrikant hoorden, maar destijds wel de beste uit hun klasse waren. Zoals de CR-3 en CR-4. Deze decks waren erg populair en dus veel verkocht. Deze decks zijn mede daardoor nog goed te vinden, en niet onbelangrijk, tegen nette prijzen.

Er is wat losgemaakt…

De cassette comeback heeft veel liefhebbers weer wakker gemaakt. Bood je tien jaar terug je cassettedeck aan, dat al een fiks aantal jaren op zolder in de slaapstand stond te wachten op betere tijden, dan kreeg je er werkelijk geen stuiver meer voor. 

Of van de andere kant gezien, ‘ieder nadeel heb immers z’n voordeel’, je kon toen nog als liefhebber van de fraaie techniek voor een habbekrats een prachtig deck scoren op de bekende verkoopmedia. 

Compleet omgedraaid

Maar dat is inmiddels 180 graden gedraaid. De liefde voor tapemedia is bij een steeds groter wordende gemeenschap weer helemaal opgebloeid. Die is inmiddels zo weer groot genoeg dat zelfs ABBA, naast andere kleinere en grotere artiesten, een nieuw album ook weer op cassette uitbrengt!

Er is inmiddels een groeiende subcultuur waar tape en cassetterecorders weer een vaste plek heeft gekregen. Natuurlijk, het wordt bij lange na niet meer zo groot als het destijds was, in de grote muziekbusiness waar muziekstreamen bij verre de grootste hap uit de taart is, zal de cassette en reel to reel tape altijd een niche product blijven. Maar dat neemt niets van het plezier weg. Misschien maakt het dat juist wel extra leuk!

Zijn we helemaal gek geworden, waarom?

Beleving! Het werken met de vintage tapemachines geeft, ik ga voor het gemak even van mezelf uit, zo’n fijn stuk extra beleving van de audiohobby. Zoals het draaien van vinyl dat ook heeft. Dat doet niets af aan de kwaliteit van het moderne digitale muziekspelen. Daarmee ben je toch anders bezig. Maar het kan gewoon in vrede naast elkaar worden gebruikt.

De muziek die via muziekstreamingsdiensten overal uit de lucht kan worden geplukt is voor veel mensen al lang niet meer dan muziekbehang geworden. Niets meer dan sleur... Spotify uit een slim speakertje… boeiend hoor… 

Het ontbeert anno nu vaak compleet aan het lekker actief bezig zijn met je audiospullen, zoals… ja, 30, 40 jaar geleden nog heel gewoon was. Een beetje audioinstallatie? Je ziet het helaas bij maar weinig mensen meer. Een fatsoenlijk formaat luidspreker in de huiskamer? Eerder een uitzondering dan regel. Kijk maar eens rond in je vrienden en kennissenkring… Kopen of bouwen ze een mooi huis, is er geen plek meer voor zichtbare audio. Maar laat ik niet afdwalen!

Mixtape

Een mooie mixtape samenstellen, bijvoorbeeld, deze zo goed mogelijk op de tape vastleggen, in de juiste volgorde en daar daarna een fraaie J-card (cassette inlay) bij maken. Ik vind het prachtig. Ik doe dat op de PC, anderen beschrijven de J-card nog als vanouds met een balpen of viltstift. Alles mag, alles kan. Maak er iets persoonlijks van. Zet ik deze track erbij, of toch maar niet. Past die net niet fijn bij de vorige? Oei, nog 2 minuten tape over, even een passende track zoeken om het bandje vol te maken… heerlijk! 

Ook als ik mijn eigen tapes weer luister die 40 jaar geleden zijn gemaakt, is het of ik in een tijdmachine ben gestapt. En het opvallende? De oude TDK AD tapes, toen nog gemaakt op Philips en Onkyo decks, klinken nog alsof ze recent zijn gemaakt! 

Ik hoor weer hoe mijn Thorens TD160 met het pasverworven hagelnieuwe Ortofon MC10 element klonk, via de phonovoorversteker in de Quad 33… Allesbehalve beroerd!

Ik kocht in de jaren zeventig nog aardig wat singles. Die werden uiteraard op tape gezet. Op de oude tapes kom nu muziek tegen die ik vaal heel lang niet meer heb gehoord. Muziek die later nooit de CD hebben gehaald. Muziek verloren in de tijd. ‘Like tears in rain’, zou ik bijna zeggen…:-)

Noem het nostalgisch gedoe, nutteloze melancholie, het boeit me niet…grijns… Geen zuurpruim die me dit plezier ontneemt.

Het allerduurste opnameformaat?

Het spelen met taperecorders en tape is niet echt een voordelige bezigheid. Je moet echt wel serieus geïnteresseerd zijn en weten waaraan je begint.  Helemaal als je met open reel tape aan de slag gaat en je ‘mastertapes’ ook nog op 38 cm/seconde op gaat nemen waardoor een 27 cm spoel er binnen 48 minuten doorheen is. Dan heb je het inderdaad over het duurste opnameformaat dat er is. Een nieuwe tape kost je rond 65 euro een nette gebruikte Maxell tussen 30 en 35 euro. 

Ik neem zelf open reel tapes op een Revox PR99 mk.3 op met 19 cm/sec, wat op de halfspoor recorder voor thuisgebruik een geweldig mooie kwaliteit geeft. Op de Revox B77 4-spoor hetzelfde, met als voordeel dat de tape omgedraaid kan worden voor nogmaals ruim anderhalf uur muziek op de tape kan worden gezet. Misschien iets minder in absolute kwaliteit maar nauwelijks minder lekker. Ik noem het perfecte imperfectie van de 4-spoor en stoor me daar niet aan. 

Op de Pioneer RT-707 (in mijn oren mijn allerfijnste klinkende tapedeck) maak ik mijn mixtapes gerust op 9,5 cm/sec. Het is bijna ongelooflijk hoe lekker dat weg luistert. Een deck voor gebruik met de kleinere 18 cm spoelen en de tapes zelf zijn overigens een stuk beter te betalen. 

Beter betaalbaar

Wat dat betreft zijn cassettes veel beter te doen. Een C90 tape, goed voor 2 x 45 minuten muziek kost maar een fractie van een open reel tape. Voor gesealde TDK SA tapes ben je (nu nog) 6, 7 euro kwijt. Ik heb echter ook hele nette eenmalig gebruikte Maxell XL-S en Sony UX-S cassettes op de kop kunnen tikken.

Bij de laatstgenoemde is aan de inhoud op te maken dat de cassettes in 1989 zijn opgenomen en gearchiveerd zijn bij een radiostation met klassieke muziek. Zelfs de doosjes zijn nog krasvrij. 50 stuks voor 125 euro. Kan ik mijn voorraad nog gesealde cassettes bewaren voor mijn oude dag reserve… 

Verzamelwoede

Want met de verzamelwoede van de cassettegebruikers en de daarmee schaarser wordende NOS (New Old Stock) cassettes zijn de vraagprijzen in een stijgende lijn beland. Nog niet zo dramatisch als bij de huizenmarkt, maar toch?... Nieuwe productie cassettes zijn goed, betaalbaar en meer dan bruikbaar, maar zeker (nog?) niet op het niveau van de oude tapejuweeltjes. En ik wil mijn Dragon toch graag voeden met het beste ‘voer’.

Meer, meer!

Ik zie soms foto’s van mensen die continu de markt afstropen en bijna niet meer te tellen cassettes aan het ‘stashen’ zijn. ‘Rupsjes nooitgenoeg waarvan ik me afvraag wanneer ze deze in hun cassettedeck stoppen om er muziek op te zetten. Laat staan dat ze ook nog eens afgespeeld gaan worden. Waarschijnlijk zelden… Puur het hebben van de cassettes in de fraaie wikkels is het belangrijkste.

Recorders

En we hebben ze toch nodig, want wat is tape zonder een recorder? Hetzelfde als een balpen zonder papier. Zoek je een cassettedeck dat je topkwaliteit kan geven of een deck om gewoon af en toe eens een tape in te stoppen? Van de laatste zijn er voldoende te koop. Haal ze wel zelf op en laat de verkoper het deck demonstreren met een door jezelf meegenomen tape. 

Nakamichi

Ga je voor de allerbeste kwaliteit? Dan wil je misschien net al ik het liefst een Nakamichi. De grote innovator in de gouden jaren van de cassette. Geen enkel ander cassettedeck weet meer kwaliteit uit de smalle cassettetape met 4 muzieksporen en een bandsnelheid van 4,75 cm/sec. te peuren. Geen enkele andere fabrikant gebruikt drie compleet van elkaar gescheiden koppen voor het wissen, opnemen en weergeven.

Bij 3-koppers van andere fabrikanten zijn opname en weergavekop in een gecombineerde behuizing geperst. En geen andere fabrikant zet het vermaledijde aandrukviltje buiten spel. Een 3-kop Nakamichi is een fantastisch stukje techniek. 

Niet dat er geen andere fatsoenlijke cassettedecks zijn gemaakt, integendeel. Er is een keur aan prachtige decks gebouwd. Nakamichi zette echter steeds opnieuw de maatstaf waar anderen zich aan mochten meten. 

Steeds beter

Met de komst van de Nakamichi TT1000 en TT700 machines in 1974 en de snel beter wordende tapeformules, speciaal ontwikkeld voor gebruik in cassettes, met de lage bandsnelheid, wordt het cassettemedium snel volwassen.

En de ontwikkelingen groeiden nog door tot in de jaren 90. Cassettetapes van de gerenommeerde tapefabrikanten, geproduceerd in de tweede helft van de jaren 80, zijn ronduit geweldig! Een fraaie stevige cassetteshell gevuld met superieure tape, waarmee op de betere decks zelfs ruisarm, zonder gebruik van ruisreductie als Dolby B of C, kan worden opgenomen. 

Ruisarm

Vergeet niet dat Dolby B is bedacht in de tijd dat cassettetape nog slechts een dynamisch bereik had van pakweg 45 dB. De latere betere tapes laten niet alleen de ruisvloer drastisch zakken maar winnen ook aan de bovenkant met gemak 5, 6 dB op de MOL (Maximum Output Level).

Met andere woorden, je hoeft je niet meer strak aan de 0 dB lijn op de opnamemeter te houden om vervormingsarm op te nemen. Mijn TDK SA-X en Maxell XL II tapes kan ik veilig uitsturen op 5, 6 dB op de Nakamichi Dragon en 700 ZXL, mede dankzij de nauwkeurig werkende piekmeters. Metal tape gaat probleemloos met pieken op 8 tot 10 dB. 

De beste Nakamichi decks

Nu komen we op een pijnpunt. Nakamichi heeft na het succes met de TT700 en TT1000 altijd een toplijn gebouwd met de 1000ZXL, 700ZXL, ZX-7, ZX-9, Dragon en CR-7 decks. De vraagprijzen van deze decks zijn afgelopen jaren door de hoge vraag en het beperkte aanbod echter door het lint gegaan. 

En dan hebben we het vaak nog over machines die jarenlang stil hebben gestaan, de nodige gebreken vertonen en nog een kostbare servicebeurt nodig zijn. Kun je een dergelijke Nakamichi machine voor bijvoorbeeld 1000 tot 1500 euro in handen krijgen? Calculeer hetzelfde bedrag ook maar in voor je dreammachine weer hetzelfde presteert dan 30, 40 jaar geleden, toen ‘ie net uit de winkel kwam. 

Voor de 700XLS en nog meer de 1000ZXL is er schier helemaal geen bovengrens meer. Niet gereviseerde exemplaren gaan voor minimaal 3500 euro (met wat geluk) van de hand. Dat heeft ook met het aantal aangeboden 1000ZXL’s te maken. De zwarte uitvoering welteverstaan. De vergulde versie gaat voor een veelvoud van de hand. Exclusief zonnebril…

Het dreamteam

Van de absolute topdecks van Nakamichi is door het schaarser wordende aanbod en de gestaag gegroeide vraag dus moeilijk een net exemplaar voor normaal geld te bemachtigen. Waardoor het voor veel mensen, heel begrijpelijk, gewoon een paar (vele!) bruggen te ver is. 

Betaalbare topdecks 

Maar niet getreurd! Er zijn naast de absolute toprange tal van mooie Nakamichi decks geproduceerd. In ons land zijn de fraaie 2-koppers als de BX-1, BX-2, BX-100, BX-125, BX-150, CR-1 en CR-2 in grote aantallen verkocht. Je ziet ze dagelijks aangeboden voor nette prijzen. En een onderhoudsbeurt is goed te doen. De CR-1 was destijds mijn eerste Nakamichi.

Toch een beetje meer?

Maar willen toch liever een stapje verder, een paar tredes hoger op de ladder? Nakamichi is immers niet voor niets fameus door de 3-kops decks. Echt drie gescheiden koppen welteverstaan. Decks die zijn voorzien van een dubbele capstan en aandrukrollen. Het buitenspel zetten van het aandrukviltje is nog steeds een reuzevondst. Daarmee wordt de invloed van de cassettebehuizing nagenoeg compleet buitenspel gezet en worden de prestaties door het deck en de kwaliteit van de tape bepaald.

En de andere Naks?

Daar zitten nog een drietal fraaie 3-kops decks tussen die niet meteen de hoofdprijs hoeven te kosten en een perfecte instap in de wondere wereld van de cassette kunnen zijn: LX-5, de BX-300 en de CR-3. Je komt ze alle drie regelmatig tegen op marktplaats punt nl. Deze decks waren populair en er zijn er dus best nog veel van. De twee laatstgenoemde staan ook bij thuis, tot in de puntjes geserviced, en beide spelen heerlijk. 

Je leest wel eens meningen als: de BX-300 klinkt veeeeel beter dan de CR-3, of visa versa. Lees daar snel overheen, naast elkaar in het audiorek zijn de kwalitatieve overeenkomsten groter dan de verschillen. Wel vind ik het design van de BX-300 wat aantrekkelijker. Een kwestie van smaak.

De CR-serie heeft toch meer de jaren 80 looks, strak en overzichtelijk. De CR-3 is in gebruik weer wat meer ergonomisch dan de BX-300, maar zoals gewoonlijk zullen daarover ook de meningen wel weer verdeeld zijn. Ik wil ze in ieder geval geen van beide kwijt. De wat oudere LX-5 heeft nog het klassieke eigen Nakamichi loopwerk, waar de latere decks zijn uitgevoerd met een Sankyo loopwerk. 

Meningencultuur

Ook daar vind je weer twee kampen op de fora en andere groepen, die elkaar soms de tent uitvechten over wat de enige echte is. Laat je ook daar niet door beïnvloeden. Nakamichi heeft met beide loopwerken fantastisch decks gebouwd. Of wil er iemand beweren dat de CR-7 geen formidabel cassettedeck is?

Decks met een uitschuif erker

Dan heb je nog de twee decks, de RX-303 (2-kops) en RX-505 (3-kops), met de bekende erker op het front, dat in zijn geheel uitschuift, de cassette draait en weer naar binnen schuift, als er van speelkant wordt gewisseld. 

Een prachtige constructie. En dat allemaal alleen om kant A en kant B van de cassette perfect gelijkwaardig af te kunnen spelen, zonder dat de azimuth van de kop uit het lood komt te staan. Wat wel het geval is met reguliere autoreverse decks waar de band simpelweg de andere kant op gaat lopen en de afspeelkop draait. Je ziet ook de RX decks nog met regelmaat aangeboden.

Nakamichi CR-4

Mijn ‘geheime tip’ in deze serie is toch de CR-4. Een deck dat veel van de mogelijkheden en kwaliteiten van de grote broers heeft meegekregen. Kijk daar maar eens even goed naar: Direct drive motoren. En ‘on front’ tapekalibratie. Dat laatste is een waardevolle optie. 

De meeste decks hebben wel een fijnregelaar voor de bias, wat sowieso handig is, maar je bent altijd op het gehoor aan het inregelen en de gevoeligheid van de tape blijft vast ingesteld. 

Deze kan alleen inwendig worden ingeregeld. Bij de CR-3 wordt het deck op je favoriete cassette op zowel ‘level’ als ‘bias’ ingeregeld. Dit gebeurd apart voor alle drie gangbare tapeformules: types I (ferro), II (chroom en afleidingen) en IV (metal). Bij de CR-4 ligt dit door de ingebouwde testoongenerators en uitwendige calibratie fijnregelaars even iets anders.

Daarmee ben je een stuk minder afhankelijk van de cassette die je wilt gebruiken. Met andere woorden: De CR-4 is in tegenstelling tot het gros van de cassettedecks geen kieskauwer en lust bijna alle cassettes die het deck op zijn bordje krijgt.

Ja, het is toch echt mooier als iedere cassette voor een opname met hulp van de 400 Hz en 15 kHz testtonen op de meters kan worden ingeregeld. 

IEC-norm

Er is destijds een IEC-norm vastgesteld waaraan de tape moest voldoen, waarin de gevoeligheid en mate van bias was vastgelegd. Maar in de praktijk voldoet maar een enkele cassette aan de norm. Een afwijking van enkele dB’s onderling is normaal. Die bepalen echter wel je uiteindelijke opnamekwaliteit. Het op de juiste tape afregelen is dus een must.

Minutieus inregelen

Natuurlijk zijn kleine afwijkingen niet meteen desastreus, maar als we toch bezig zijn willen we toch ook graag de puntjes op de ‘i’ zetten, niet? En dan is het voor iedere opname even de tape netjes inregelen het allermooiste. En ook na het omdraaien van de cassette, even opnieuw checken… weinig werk, kost niks meer maar levert de mooiste opnamekwaliteit op.

Een Nakamichi CR-4 koop je in nette uiterlijke staat tussen 300 en 400 euro, een CR-3 voor 250, 275 euro. Reken nog 2 tot 300 euro voor een echte servicebeurt en je hebt een cassettedeck dat weer als nieuw presteert, met bovengemiddelde prestaties, waarvan je weer jarenlang kunt genieten.

Binnenkant

Als de CR-3 en de CR-4 van hun kap worden ontdaan zie je meteen dat de laatste ook wat meer luxe uitstraalt. De CR-4 heeft onder andere een geheel verkopert chassis en in tegenstelling tot zijn iets kleinere broer een direct aangedreven capstanmotor. Om de wow & flutter cijfers nog verder omlaag te krijgen.

Het is cruciaal dat beide aandrijfassen synchroon lopen en in loop van de tijd ook synchroon blijven lopen. Beide aandrijfassen met hun grote vliegwielen zijn daarvoor onderling gekoppeld met een riem.

Deze constructie, opgeteld bij het eerder al genoemde wegdrukken van het aandrukviltje in de cassette, zorgt er in principe voor dat de mechanische eigenschappen van de cassettebehuizing zelf compleet buitenspel wordt gezet. Uit iedere tape kan zo het maximale worden gehaald.

Stilstand is achteruitgang

Dat jarenlang plezier gaat overigens alleen op als het deck regelmatig wordt gebruikt. Een deck slijt vele malen minder van het gebruik dan van stilstaan. Stilstaan is echt achteruitgang. De smeermiddelen drogen uit, rubberen aandrijfriemen verharden of vergaan, motoren gaan vastzitten. 

 Natuurlijk heb ik het niet over een paar weken, maar over langere periodes van inactiviteit. Zoals zo vaak is gebeurd met de cassettedecks die worden aangeboden op de bekende handelsplatvormen. 20, 25 jaar stilstaan is geen uitzondering. De kans dat een deck dan nog werkt als de stekker in de wandcontactdoos is gestoken is nihil. En als ‘ie nog wel loopt dan werkt er niets meer binnen de specificaties. Gelukkig is op een uitzondering na iedere Nakamichi weer tiptop in orde te krijgen.

Oppoetsen = reviseren?

Dat wordt nogal eens met elkaar verwart. Wordt er bij een aangeboden Nakamichi vermeld dat de machine gereviseerd is? Wees op je hoede. Is er geen sticker op het apparaat te vinden met de naam en datum van een specialistisch bedrijf, de status van onderhoud enz.?

Hou er dan rekening mee dat er hooguit wat aandrijfriemtjes zijn vervangen, er hier en daar met contactspray is gespoten en er een doekje over het apparaat is gehaald. Dat heeft niks met revisie en ook weinig tot niets met onderhoud te maken. Meer met ‘pappen en nathouden’. De kans is groot dat je binnen afzienbare tijd na aankoop alsnog naar een erkende Nakamichi specialist moet. Dit geeft alleen maar frustraties terwijl we juist weer plezier zoeken.

Halfslachtig werk

Een mooi voorbeeldje van wat een revisiebeurt wordt genoemd is mijn eigen CR-3 Nak. Een paar jaar geleden via het internet aangeboden als gereviseerd en in uitstekende staat. De prijs was aantrekkelijk, het deck klonk inderdaad prima en heeft hier ruim twee jaar met regelmaat in de huiskamer en op mijn werkkamer gedraaid.

Het deck bleek zelfs uitstekend op TDK D en Maxell XLII te zijn ingeregeld. Enkele maanden geleden was het plezier echter voorbij. De CAM motor begaf het. Dat betekent dat de koppenbrug niet meer richting tape wordt getransporteerd. Ik heb te veel plezier aan de CR-3 beleeft om ‘m nu maar op de plank te laten versloffen. 

Toch maar een servicebeurt laten doen bij Norman van Wijnen. Er zijn twee motoren vervangen, een nieuwe aandrijfriem gemonteerd en meer altijd noodzakelijke dingen.

Toen ik de CR-3 weer ophaalde liet Norman mij de bijna zielige aandrijfriem zien die eruit was gekomen en de riem, van dubbele breedte (!), die erin hoort, en er nu dus ook weer in zit. Dan zie je weer eens hoeveel eraan geprutst wordt bij veel zogenaamde revisies. De CR-3 speelt inmiddels weer zoals het destijds bedoeld is. 

Eerlijke verkoper

Bij de CR-4 die ik twee jaar geleden via Marktplaats op de kop heb kunnen tikken werd er in de advertentie door de verkoper netjes bij verteld dat het deck meer dan 20 jaar daarvoor weliswaar werkend in opslag was gezet maar dat er nu nog maar uit een kanaal wat geluid kwam. 

Dat schrok andere potentiële kopers blijkbaar op voorhand al af. Waardoor ik de CR-4 voor een bijzonder prettig bedrag in handen kreeg. Het deck speelt dan misschien niet meer, de uiterlijke staat is nog fantastisch. Geen krasje te vinden. 

De daaropvolgende revisie was twee keer de aanschafprijs. Ook omdat ik het apparaat zelf weer ‘als nieuw’ wilde hebben.  Dat is perfect geslaagd. Dan blijkt wat een fijn cassettedeck een Nakamichi CR-4 is. Iets wat ook al wel af te lezen was aan de aanschafprijs in 1982, die was ver boven mijn budget destijds.

Een CR-1 kon nog net, waar ik overigens ook veel plezier aan heb beleefd. Dat was in de prijslijst de laagst geplaatste meest basale Nak. Die koste me toen al 899 gulden (905 euro anno nu, met inflatiecorrectie). In die jaren een driekwart maandsalaris van een elektronicamonteur…

Epiloog

Je kunt het dus zo kostbaar maken als je wilt als je weer eens lekker met een Nakamichi cassettedeck in de weer wilt. Het is zo’n leuke hobby om mooie mixtapes en dergelijke te maken. Het geeft een beleving van bezig zijn met je muziek die al lang achter ons leek te liggen. En het mooiste is dat goed opgenomen tapes ook nog erg goed klinken. Het is niet voor niks dat de mooist klinkende opnames van afgelopen 60 jaar oorspronkelijk op tape zijn vastgelegd. 

Nog even dit…

Enne, mocht je denken: ‘Waar de f*** zijn die tapeweirdo’s nou toch mee bezig? Waar gaat dit over? Zijn ze nou helemaal door de ratten besnuffeld? Spul van minstens 40 jaar geleden. We hebben nu toch Spotify?’

Dan zeg ik: gewoon laten gaan… Of zoals Ramses het lang geleden al (op tape) zong: ‘Laat me, laat me m’n eigen gang maar gaan…’. Of zoals bij ons in het oosten des lands zeggen: ‘loat goan!’... Ieder z’n meug, niet?

En voor diegene die het nog niet heeft gekeken? De documentaire ‘Cassette: A Documentary Mixtape’ is een ‘must see’. 

Een mooie J-card bij je cassettes maken? Hier kun je dat.