Een bijzonder Klipsch avontuur

[nextpage title=”Geschiedenis van de hoorn luidsprekers” ]

Voor wie regelmatig mijn verhalen leest weet dat ik een liefhebber ben van mooie hoorn luidsprekers. Met name de bijzondere Heritage luidspreker ontwerpen van Paul Klipsch doen mijn muziekhart sneller kloppen. Tijdens de ontwikkeling van onze eigen hoorn luidspreker liep ik letterlijk tegen een bijzondere en zeldzame compressie driver aan: de K-55V van Klipsch. Het is een mooi audio verhaal over een bijzondere Klipsch ontdekking. Misschien niet voor iedereen even interessant. Maar let op, heb je een mooie Klipsch luidspreker zoals een Klipschorn, La Scala of Cornwall, dan is verder lezen op eigen risico…….

De geschiedenis van hoornspeakers

In het begin van de 20e eeuw werd theater steeds belangrijker. Na de stomme film werd spraak en geluid ingevoerd en doordat er steeds meer mensen naar theaters werden getrokken moest er ook voor worden gezorgd dat de mensen achter in de zaal alles goed konden horen. Maar ja, er waren nog geen versterkers met voldoende vermogen voor handen. De eerste (buis)versterkers hadden een zeer laag vermogen. Wie toevallig mijn artikel heeft gelezen over de High End show in München heeft kunnen lezen dat er een fraai Western Electric systeem uit 1926 was opgesteld. Deze werd aangestuurd door één van de eerste buisversterkers die is gemaakt (1914) met een vermogen van maar liefst 0,5 Watt. De buisjes in deze versterker gaan een uur of drie mee en moeten daarna worden gewisseld. Een show met een dergelijk systeem met originele buisjes kost een vermogen. Het bedrijf dat deze show ieder jaar verzorgt is Silbatone uit Zuid Korea.

[/nextpage]
[nextpage title=”Koreaans machtsvertoon” ]

De eigenaar van Silbatone is een steenrijke Koreaan die volgens mij, alles waar Western Electric op staat, koopt. Deze Koreaanse WE liefhebber moet echter een aardige partij van deze buizen achter de hand hebben, anders smijt je niet met zeldzame buizen voor een eenvoudige Hifi show. Maar wel heel erg leuk om te zien en te horen. Volgens velen was het ook de beste set van de show!

Ook worden er weer replica’s van de fraaie Western Electric hoornsystemen zoals de WE 15a en WE22a gemaakt (GIP), evenals de beroemde WE drivers voor midden en hoog zoals de WE 555 field coil driver en WE 597A tweeter (Line Magnetic). Boeiende materie, maar niet weggelegd voor ons ‘sloebers’. Je moet een aardige bankrekening hebben om een setje aan te schaffen. En dan heb ik heb ik het nog niet eens gehad over de toch wat grotere luisterruimte waarover je moet beschikken om een dergelijk set neer te zetten.

De begintijd van de audio reproductie

In de begintijd van de audio konden de drivers voor de de geluidreproductie niet echt veel power leveren. Voor het kritische middengebied werden zogenaamde field coil drivers ontwikkeld, waarbij het veld wordt geproduceerd door een elektromagneet in plaats van een permanente magneet. Een field coil driver heeft dan ook twee spoelen. Een tweetal beroemde drivers uit die tijd is de Western Electric WE 555 mid range driver en de Western Electric 597A tweeter. Het zijn zeldzame drivers die nu voor torenhoge bedragen van eigenaar wisselen en dat geldt eigenlijk voor alles waar Western Electric op staat.

[/nextpage]
[nextpage title=”Groot, groter, grootst” ]

Grote hoorn: hoge efficiëntie

Om toch een fatsoenlijk rendement te krijgen was er nog een andere mogelijkheid. Er werden enorme hoornsystemen ontwikkeld om de efficiëntie van het aangeboden signaal te verhogen. Met name Western Electric was in die tijd een toonaangevende firma die een groot aantal fameuze hoorns heeft ontwikkeld. Anno 2017 worden er kapitalen betaald voor originelen van deze gigantische hoorn luidsprekers. In het verre Oosten zijn deze hoorn luidsprekers zo populair dat men rustig een tweetal van deze jongens in een huiskamer zet. Ook zijn er diverse zeer actieve zelfbouw fora waarin door enthousiaste muziek liefhebbers deze luidsprekers worden nagebouwd. En wij (ahum….onze vrouwen) maar zeuren over een ‘speakertje’ van een meter hoog. Nee, die Japanners weten hoe het moet…. Men heeft in het verre Oosten toch een neus voor kwaliteit. Het is niet voor niets dat veel hoogwaardige audio apparatuur zoals Thorens TD124, Garrard 301,401 en EMT draaitafels tegen astronomische bedragen richting Japan, Singapore of Korea verdwijnen.

De eerste Klipschorn

Uiteindelijk konden door nieuwe technieken en ontwerpen de drivers efficiënter worden en de hoorns kleiner. In 1943 bouwde Paul Klipsch zijn eerste luidspreker: de Klipschorn. Deze luidspreker was in eerste instantie bedoeld voor theaters en dan met name voor spraakoverdracht. Uiteraard had je er maar één nodig want stereo bestond nog niet. Toen de eerste stereo versterkers zijn intrede deden was door uitbreiding met een tweede Klipschorn een stereo luidsprekersysteem een feit.

Klipschorn, La Scala en Cornwall

Ik wil mij voornamelijk richten op deze drie luidsprekers. Waarom? Wel om het feit dat alle drie de speakers dezelfde driver bezetting hebben. De K-77 tweeter, de K-55 mid-compressie driver en de K-33 woofer. Met name het midden gebied, waar de de K-55 compressie driver verantwoordelijk voor is, wil ik in dit verhaal uitlichten. Deze driver is namelijk één van de belangrijkste units in het hele systeem. Met een frequentie bereik van 450 tot 4500 kHz is het voor ons oor een zeer kritisch bereik. Het is dan ook niet zo heel eenvoudig om hier een goede driver voort ontwikkelen.
[/nextpage]
[nextpage title=”De Klipsch K-55″ ]

Eén type K-55 compressie driver… of toch niet?

Klipsch heeft in de tijd de K-55 drivers voornamelijk bij Atlas laten maken en ook nu komen de K-55 units bij Atlas vandaan. De drivers die ik gebruik in mijn Klipschorn zijn de Atlas PD-5VH drivers. Een gelijkwaardige driver zonder het Klipsch logo, maar verder identiek.
Niets aan het handje zou je zo zeggen. Dat dacht ik ook. Ik heb deze drivers in mijn zelfbouw Klipschorn gebruikt en later in de ontwikkeling van de Klonwall en TonMaster. De Atlas PD-55VH is een zeer betaalbare driver van prima kwaliteit waar ik jarenlang met veel plezier naar heb zitten luisteren. Dat wil zeggen, tot nu dan. Door een recente luisterervaring is mijn visie op deze Klipsch drivers voorgoed verandert.

Een unieke K-55 compressie driver

Het feit wil dat ik een tijd geleden een set originele Klipsch Cornwall luidsprekers heb gekocht. Bouwjaar 1982 en in ‘gebruikte’ staat. Ze komen uit een theater en zijn gebruikt en doorleefd. De zwarte lak is hier en daar versleten en er zitten deuken in het hout van het eindeloos verslepen. In de zijpanelen zijn een tweetal handvat gaten gezaagd om het verplaatsen wat aangenamer te maken. Het heeft allemaal zijn charmes en deze speakers hebben hun taak gedaan waar ze voor gebouwd waren. Je kunt in ieder geval er van uit gaan dat ze goed zijn ingespeeld….

Wanneer ik de achterwanden verwijder zie ik alleen wat knip en plakwerk bij de aansluitterminals, maar verder is gelukkig alles binnen in de kast origineel. Ook de mooie olie C’s in het filter zijn aanwezig. Er wordt namelijk regelmatig nogal spastisch gedaan op diverse fora over deze klassieke onderdelen. Vaak worden deze mooie olie can’s direct uit het filter verbannen en vervangen door moderne condensatoren…waarom? Ik weet het niet. Maar door het vervangen van deze belangrijke componenten haal je vaak ook een beetje de ziel uit een ontwerp. Niet doen dus.

Een onderonsje met Bob Crites

Toen ik deze Cornwall voor de eerste keer aansloot verbaasde ik mij over de geweldige sound van deze luidspreker. Met name het middengebied is verbazingwekkend goed te noemen. Meer detail, ruimte en balans in het middengebied. Mmmm, dit is toch wel mooier dan wat ik gewend ben in mijn Klipschorn’s of TonMaster. Niet een klein beetje verschil, maar een groot verschil in klank en luisterervaring . Deze Cornwall klinkt gewoon veel beter dan de Klipschorn en TonMaster luidspreker. Dan eerst maar eens de oude K-55V drivers omwisselen voor de Atlas PD-5VH uit mijn Klipschorns. Zo gezegd zo gedaan en binnen 10 minuten zitten de Atlas drivers in de Cornwall speakers. Maar wat een desillusie. Weg is het mooie, detailrijke middengebied. Weg is de spanning en de ‘wauw’ factor. Let wel, het is echt niet slecht, maar het is allemaal een beetje saai in vergelijking tot de originele K-55V uit mijn originele Klipsch Cornwall. Dit vraagt wel om wat meer onderzoek. Je verwacht dat de drivers van Klipsch toch wel een bepaalde gelijkheid wat betreft klank en karakter hebben. Een beetje variatie mag, maar dit is veel te veel.
[/nextpage]
[nextpage title=”Een zeldzame K-55V” ]

Een zeldzame Klipsch K-55V

Ik heb regelmatig contact met Bob Crites in America. De beste man is inmiddels ruim in de zeventig maar nog steeds zeer actief in de audio. Bob Crites is een Klipsch liefhebber pur sang en heeft voor de Heritage lijn van Klipsch diverse drivers en cross-overs ontwikkeld. De beste man is een vraagbaak op het gebied van Klipsch en zo kwam het dat ik mijn vraag over dit klankverschil bij hem neer heb gelegd. Terloops liet ik vallen dat mijn Klipsch Cornwall uit 1982 stamde en zoveel beter klonk in het middengebied dan mijn huidige set met de Atlas PD-5VH driver. Het maakt overigens niet uit of deze driver in de Cornwall, La Scala of Klipschorn was gemonteerd. In alle systemen klinkt deze 1982 Klipsch K-55V beter dan de drivers van Atlas. Het duurde ook niet zo heel lang tot ik antwoord kreeg: zijn dit toevallig K-55V drivers met gesoldeerde aansluit lippen, vroeg Bob? Dat klopte inderdaad. Waarop ik ter bevestiging een foto van de drivers even naar hem mailde.

Direct kreeg ik een antwoord: dan heb je een K-55V compressie driver die slechts een korte periode door Klipsch is gebruikt. En wel in een aantal maanden rond 1982. Ze zijn erg zeldzaam en maar weinig mensen hebben deze driver echt gehoord. Maar het feit wil dat dit de beste drivers zijn die Klipsch ooit heeft laten maken en klankmatig zijn er nooit betere drivers voor Klipsch gemaakt. Punt. Tijd dus om eens te zoeken naar de achtergrond en geschiedenis van deze driver.

De geschiedenis van de K-55V

Paul Klipsch vroeg Atlas destijds om een dual phase plug ontwerp te maken. Dat is de hier omschreven K-55V geworden. Kort daarna werd Electrovoice benaderd of ze deze driver tegen een lagere kostprijs konden maken. Dat kon wel, maar geen dual phase plug. De opdracht werd toch geplaatst (waarschijnlijk toch weer uit prijsbelang) en na een klein jaar werd de K-55V driver vervangen door de K-55M, dit was echter wederom een single phase plug driver. Ook werd helaas de mooie klank kwaliteit van de door Atlas gemaakte Dual Phase plug driver niet meer gehaald. Jammer want deze K-55V wordt beschouwd als de beste driver die Klipsch ooit heeft gemaakt. Een slechte keuze van Paul Klipsch, vind ik.

Probeer je een paar te scoren op Ebay, dan kom je van een koude kermis thuis. Ze worden zeer weinig aangeboden en dat maakt het lastig om een paar te kopen. De prijzen van deze drivers schieten daarmee ook fors omhoog. Maar is het ‘Worth the Money’…? Ik denk zeker van wel. Het verschil met de Atlas driver is dermate groot dat het gewoon gevaarlijk is om een dergelijke driver in je luidspreker te testen. Want wanneer je deze eenmaal hebt gehoord is er geen weg meer terug.

Er gloort hoop aan de horizon….

Maar gelukkig heeft Bob Crites niet stilgezeten en naast hem zijn er meerdere mensen bezig geweest om een klankmatig gelijkwaardige driver te ontwikkelen. Dat was geen eenvoudige klus als ik de mannen mag geloven. John Allen van High Performance Stereo na 15 jaar ontwikkelen een vervangende driver ontwikkeld die klankmatig net zo goed is als de K-55V Dual phase plug van Klipsch. Aldus John Allen en Bob Crites.

Ik heb direct een paartje besteld en in mijn Klipsch Cornwall gebouwd. Je kunt nog zoveel beweren maar ook hier geld ’the proof is in the eating’ Dat Bob en Allen niets te veel gezegd hebben blijkt wel na montage en luisteren. De A-55G is klankmatig zeker zo goed als de zeldzame K-55V. Het mooie middengebied is vol detail en ruimte en sluit prachtig aan met het laag en hoog. Je merkt dat juist ook de aansluiting op het laag en het hoog veel mooier is wat de overall klank van de luidspreker duidelijk positief beïnvloed. Echt, deze driver is echt een klasse beter dan de Atlas PD-5VH en naar verhaal van Crites duidelijk veel beter dan e stock K-55 van Klipsch. De bandbreedte van de A-55G is zelfs wat groter en ook de vervorming is lager dan de K55-V. Gezien het feit dat ik bezig ben met de ontwikkeling van een eigen hoornsysteem heb ik direct een aantal paartjes besteld.

Een nieuwe driver voor je Klipsch

Ik heb dan inmiddels ook een aantal A-55G drivers op voorraad liggen voor mijzelf en voor Klipsch liefhebbers die hun bestaande K-55 willen omruilen. Heb je een Klipsch Cornwall, La Scala of Klipschorn uit 1982 met de zeldzame K-55V, dan gaat dit verhaal aan je voorbij en moet je gewoon lekker blijven luisteren naar je originele Klipsch luidspreker, wetende dat je iets bijzonders in huis hebt. Wees er zuinig op.

Voor de overige Klipsch gebruikers heb ik een advies. Heb je een Klipsch luidspreker met een ander type K-55 dan de 1982 K-55V, dan is de investering in deze driver zeer aan te bevelen. Het is het meer dan waard. Daarbij hoeft er niets te worden gesoldeerd of te worden aangepast. Ze zijn gewoon één op één uit te wisselen.
[/nextpage]
[nextpage title=”Toekomst” ]

Hoornluidsprekers zijn de toekomst?

Dat is misschien wat kort door de bocht want er zijn natuurlijk veel mooie luidspreker ontwerpen. Maar hoe meer ik mij verdiep in goede hoorn luidspreker ontwerpen, des te meer ik er van overtuigd raak dat, mits goed gebouwd, deze luidsprekers tot de beste muziek weergevers ter wereld behoren. Snelheid, efficiëntie, natuurlijkheid, stressvrij en gemak. Het zijn een aantal termen die op de geluidsreproductie van een goed hoornsysteem van toepassing zijn. Natuurlijk er zitten een aantal nadelen aan deze luidsprekers. Het formaat is daarbij niet het minst onbelangrijk. Maar toch.

In de bladen en vakliteratuur zie je steeds meer mensen terug grijpen op ontwerpen en kwaliteitssystemen van weleer, waaronder veel hoornsystemen. Zie bijvoorbeeld de laatste uitgaven van Klang & Ton. Eindredacteur en eigenaar Holger Barske is steeds vaker op het ‘retro’ pad te vinden en bezigt zich met prachtige klassieke luidspreker ontwerpen, waaronder veel hoorn speakers. Tijdens de show in München bivakkeerde hij zelfs een paar dagen in één van de Western Electric W12-a hoorns………;-)

Tijd, techniek en Audio Creative

Ook bij Audio Creative zoeken we steeds naar pareltjes van ontwerpen van weleer om deze kennis en kwaliteit in onze zelfbouw ontwerpen te implementeren. Eender of dit nu de mooie fijn mechanische kwaliteit uit de fabrieken van Garrard of Thorens is, de klassieke schema’s en hard wired opbouw van de (buis) versterkers van Leak of Marantz, of de mooie hoornsystemen van Klipsch en Western Electric.

Het is een uitdaging om deze kennis en ervaring in onze eigen producten en ontwerpen te verwerken om tot een top product te komen. Zelfs de digitale DDDAC is in zijn uitvoering een klassieker. De DDDAC is namelijk gebaseerd op een 1794 NOS (non over sampling) dac-chip wat het één van de meest ‘analoog’ klinkende DA converters maakt die er op de markt zijn. Niet voor niets wordt deze DAC wereldwijd zeer hoog aangeschreven, cost no object.

Kennis, materiaalkeuze, passie en liefde voor het product

Een goed versterker- of luidsprekerontwerp is dan ook ontwikkeld op klank en duurzaamheid. Het is van een kwaliteit die in hedendaagse ontwerpen vaak ver te zoeken is. Goede audio producten wordt geboren uit kennis, materiaalkeuze en niet onbelangrijk: liefde en passie voor het vak en niet door een mooie kast, bling bling of een glad marketing verhaal. Kijk maar eens bij de pioniers van de audio. Paul Klipsch, Jean Hiraga, Dan D’Agostino, Amar Bose, Sydney Harman (Harman & Kardon) om er maar een paar te noemen. Deze mannen zijn vaak ver in de zeventig of inmiddels overleden. Nee, zo zijn er niet veel meer. Dat is erg jammer. Maar hun ideeën, ontwerpen en audio producten leven verder. Dat is een zeer waardevolle nalatenschap.
[/nextpage]

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Bewaren