Een herboren klassieker: Quad ESL-63
Een paar maanden geleden werd ik gebeld door Frans Wouters van ESL Plus met de vraag of ik zijn volledig gerestaureerde set QUAD ESL-63 luidsprekers wilde beluisteren. Dat hoef je mij natuurlijk geen twee keer te zeggen. Door de hele Corona toestand heeft het allemaal iets langer geduurd, maar onlangs werden mij twee gerestaureerde QUAD ESL-63 luidsprekers thuisgebracht.
De elektrostatische luidspreker
De elektrostatische luidspreker heeft mij altijd geïntrigeerd. Het principe van en elektrostaat is het aanbrengen van een hoogspanning op een dun membraan. Het membraan is meestal een dunne (Mylar) folie met een dikte van 3 micron (0.003 mm.) met een totaal gewicht van een paar gram. De folie wordt opgespannen tussen twee stators. Om een elektrische lading aan te brengen moet het membraan eerst behandeld worden door er een geleidende laag op aan te brengen. Wanneer er een hoge wisselspanning (muziek signaal) tussen membraan en stators wordt aangeboden, zal het membraan gaan bewegen tussen de twee statoren in het ritme van de wisselspanning en op die manier lucht verplaatsen. Voila: muziek.
Audiostatic ES-100
Een aantal jaren geleden heb ik zelf ook de stoute schoenen aangedaan en een set Audiostatic ES-100 aangeschaft. Net als vele ESL soortgenoten waren ook deze Audiostatic ESL dermate verouderd dat er weinig tot geen muziek meer uitkwam. Het grootste probleem bij elektrostaten is dat , naast de veroudering van tape en rubbers, ook de geleidende lijm in de tijd verouderd. Hierdoor wordt het membraan niet meer voldoende opgeladen en verliest de ESL zijn kracht en output. Laten we het maar niet hebben over de nicotine aanslag die vaak op de folies van deze statisch geladen luidsprekers is blijven plakken. Zeker door het feit dat er in de jaren 70-en 80 in bijna ieder huis stevig gepaft werd. Gelukkig is dit nu anders en kun je je dat bijna niet meer voorstellen. Althans niet in mijn omgeving. Er bleef niets anders over dan zelf eens te kijken hoe ver ik met een dergelijke restauratie kon komen. Dat was geen simpele klus kan ik je vertellen. Als je mijn ESL avontuur nog even wil nalezen kan dat hier.
Nu kwam de kans om een volledig gerestaureerde set Quad ES-L63 te beluisteren. Dat was zeker geen straf en alle waardering gaat dan ook uit naar beide mannen van ESL Plus die nu, na vele jaren onderzoek en ontwikkeling, het restaureren van Quad ESL luidsprekers tot in de puntjes beheersen.
De geschiedenis van de Quad ESL63
De beroemde Quad ESL luidsprekers zijn ontworpen door audio pionier Peter Walker. In den beginne was er de ESL-57. Met zijn klassieke vormgeving een nog steeds geliefde luidspreker. Echter deze luidspreker had destijds zeker zijn tekortkomingen. Dat was ook de reden dat Peter Walker in 1963 begon met de ontwikkeling van de beruchte ESL-63. Die naam is afgeleid van het jaar waarin de ontwikkeling is gestart. Het duurde echter 17 jaar voordat de eerste ESL-63 op de markt kwam! Waarom dat zo lang moest duren had te maken met de complexheid van de luidspreker en de perfectionistische werkwijze van Peter Walker. In het ESL-63 concept zitten namelijk een aantal zeer innovatieve ideeën en constructies die je bij de ‘gewone’ ESL niet tegen komt.
Van ESL-55 naar ES-L63
De eerste versie van de Quad® elektrostatische luidspreker was gewoon ESL zonder enige toevoeging. In de wandelgangen werd hij echter meestal aangeduid als ESL-55 of ESL-57. Nog is het vaak bij teksten op het internet niet altijd even duidelijk of over de 1e of 2e versie van de elektrostatische luidspreker gesproken wordt. De ESL-63 was een F.R.E.D een Full Range Electrostatic Dipole. Met dit model wilde Peter Walker een aantal van de nadelen van de originele ESL wegnemen en op een aantal punten verbeteringen aanbrengen.
Twee van de meest gehoorde bezwaren van de originele ESL zijn een erg kleine sweet spot door de beaming van het hoog en lage belastbaarheid, waardoor ze snel stuk zouden gaan en een magere laagweergave.
Nieuw concept
Met de ESL-63 introduceerde Quad® een virtuele puntbron door het aanbrengen van vertragingsringen. Deze ringen zorgen ervoor dat het geluid zich verspreid zoals een golf zich verspreid als je een steentje in het water gooit. Er vormt een rimpel effect dat zich langzaam in alle richtingen gelijkmatig vanuit het punt naar buiten beweegt. Een unieke gepatenteerd systeem dat nog steeds in alle Quad ESL’s gebruikt wordt. Dit concept zorgt voor een betere ruimtelijke weergave van de beluisterde muziek en geeft een holografisch geluidsbeeld dat door weinig luidsprekers zo realistisch kan worden weergegeven.
Herkenbaar model
Het model van de originele ESL mag inmiddels wel iconische genoemd worden en heeft zelfs een beetje Art Deco stijl over zich. Hoewel sommige mensen in de winter probeerden hun handen te warmen aan deze radiatoren wisten de echte muziekliefhebbers wel beter.
Quad ESL-57
Quad ESL-63
De ESL-63 daarentegen was voor die tijd een ultra strak en klinisch ontwerp, dat ver verwijderd was van het aaibare origineel. Geen aluminium rooster, geen gebogen lijnen en een heel andere breedte hoogte verhouding. Dat de 63 een stuk smaller is maakt het voor de plaatsing vaak wel een stuk makkelijker, maar achter de speaker heb je nog steeds voldoende ruimte nodig om hem tot zijn recht te laten komen.
Productie jaartallen
Vanaf het introductiejaar 1981 tot 1996 werden er ruim 36.000 units geproduceerd. Volgens een interview met Ross Walker werden bijna 50% van die aantallen in het Verenigd Koninkrijk verkocht. Op de website van ESL-Plus vind je een tabel met een overzicht welk serienummer in welk jaar geplaatst kan worden en geven dus de productie jaartallen weer.
Opvolgers in de Quad ESL lijn
In 1998 werd de ESL-63 opgevolgd door de 98 serie. In deze serie was naast een model met 4 panelen zoals in de 63 ook een model met 2 extra panelen, dus 6 panelen beschikbaar.
De techniek bleef echter onveranderd en de 988 was dus eigenlijk gewoon een ESL-63 in een nieuw jasje. De grotere broer moest in de geest van de veranderde tijden voor meer laag weergave zorgen en een groter versterker vermogen aan kunnen.
Quad ESL-988
Geen audiofiele peuteraars.....
De ESL-63 luidsprekers wordt door Frans Wouters en zijn broer bij mij thuis gebracht. Beide mannen zijn doorgewinterde muziek liefhebbers en totaal geen audiofiele peuteraars. Nuchtere mannen, recht door zee en Quad liefhebber in hart en nieren. Alle restauratie werkzaamheden die de beide mannen uitvoeren zijn gestoeld op kennis van techniek, elektronica en mechanica. Met als voerende draad de passie voor muziek en weergave kwaliteit.
Al snel zitten beide heren bij mij aan de koffie uitgebreid te vertellen over hun Quad avontuur. Met uitsapjes over ESL techniek en muziek wordt de constructie en restauratie uit de doeken gedaan.
Veel vakmanschap en soms een beetje geluk
Het restaureren van de ESL-63 luidspreker is beide broers uit noodzaak geboren. Zo begint hun verhaal. Beide broers zijn hun hele leven al Quad fanaat. Begonnen met de Quad ESL-55/57 en later de befaamde ESL-63.
Maar als in 2014, na jaren luisterplezier, de kwaliteit van Quad membranen afneemt en deze niet meer volgens specificatie op hoogspanning komen, wordt het tijd voor vervanging of reparatie. Een ander type luidspreker is voor Frans en zijn broer vloeken in de kerk en absoluut geen optie. Het blijkt echter niet zo eenvoudig (lees onmogelijk) om een goed adres voor een deskundige revisie te vinden. Met een aantal bizarre, frustrerende teleurstellingen (ik zal jullie de details besparen) en een lege portemonnee, is voor de Quad liefhebbers de enige mogelijkheid om te kijken of de revisie niet zelf te doen is.
Daarmee begint een avontuur dat ruim 7 jaar heeft geduurd om uiteindelijk met tevredenheid te kunnen zeggen dat zo goed als alle punten van de Quad ESL kunnen worden gerestaureerd. Want wie denkt dat een nieuw velletje folie spannen en een paar condensatoren vervangen voldoende is, heeft het flink mis. Want na elke uitdaging volgen er nog tien meer……… En als je het goed wil doen kost dat enorm veel tijd, inspanning, investering en soms een klein beetje geluk…..
Volledige revisie
Beide mannen hebben een methode ontwikkeld om de Quad ESL-63 in alle facetten tot in precisie te restaureren.
Membraan opspan tafel
Van type folie, de juiste coating, productie van nieuwe hoogspanning-roosters en volledige revisie van de elektronica. Alles met de oorspronkelijk visie en sound van de Quad ESL-63 in gedachten. Neem daarbij ook nog eens de fraaie afwerking met een nieuwe stof naar keuze, en je hebt een luidspreker die weer decennia muziek kan maken.
Hybride ESL luidsprekers
Ik heb altijd al een zwak gehad voor elektrostatische luidsprekers. De neutraliteit, detail en de prachtige ruimtelijke afbeelding van een goede elektrostatische luidspreker kan fenomenaal zijn. Met de nadruk op ‘kan’. Want ik heb ook slechte ontwerpen gezien en gehoord. Het grootste nadeel van een ESL is vaak de laagweergave. Deze is in veel ontwerpen aan de magere kant. Reden is dat je voor een fatsoenlijke laagweergave en enorm groot vel nodig hebt. Dat is niet echt handig en de ESL wordt dan zo groot dat het voor de meeste huiskamers niet mogelijk is om ze te plaatsen. Een ander mogelijkheid is het laag-midden en laag aan te vullen met een actieve sub-woofer. Denk aan het concept van Martin Logan.
Martin Logan ESL
Echter blijf ik dat een lastig concept vinden. Ik heb zelf nog niet een hybride ESL kunnen beluisteren die geen hoorbare frequentie overgang had. Met de ESL-63 heeft Peter Walker dit anders opgelost.
Door ringen in het hoogspanningsrooster te maken (zoals de golven die ontstaan als je een steen in het water gooit) die kun met een relatief kleine oppervlakte toch een fraaie laagweergave weergeven. Dat lijkt eenvoudiger dan het lijkt. Elke ring heeft zij eigen elektronische aansturing met een kleine vertraging van het muziek signaal. Hierdoor ontstaat er een volledig geluidsbeeld met een prachtig hoog en midden weergave en een fraai en precieze laagfundament. Verzin het maar eens… Bij Peter Walker duurde dat 17 jaar....
Plaatsing van de Quad ESL63
Een ander nadeel wat vaak wordt genoemd in de weergave van elektrostatische luidsprekers is de bundeling van muzieksignalen met als gevolg een zogenaamde kleine ‘sweet Spot’. Nu, bij deze gerestaureerde set ESL 63 is dit geenszins merkbaar. Wat heet. De muziek staat breed in de ruimte en zelf bij lopen door de huiskamer blijft het volledige stereobeeld in stand. Hoe kan dit?
Matchen is het geheim van de smid
Ik weet uit ervaring van de ontwikkeling van onze eigen ToneMaster luidsprekers hoe belangrijk het is om beide luidsprekers te ‘matchen’ door de filtering en overige componenten exact gelijk te maken ofwel te matchen. Bij een ESL is dat nog een stapje lastiger: de electronica, de exact gelijke spanning op de vellen, de uniforme laagdikte van de coating van beide membraan vellen, maakt het bijna een onmogelijke opgave. Hoe kun je zeker zijn dat beide luidsprekers, zowel electronisch als mechanisch exact gelijk zijn aan elkaar? Meten natuurlijk. Iets wat in de huidige audio wereld nauwelijks meer wordt gedaan. Er worden te vaak fantastische claims afgegeven en eigenschappen toegeschreven aan audio apparatuur, zonder dat er ook maar één meting is gedaan. Niet bij ESL plus. Elke gereviseerde set ESL luidsprekers wordt opgeleverd met een uitgebreid individueel meetrapport. Best wel uniek in de huidige ondoorzichtige audiowereld.
Alle parameters moeten voor beide luidsprekers exact gelijk zijn. Dit kan alleen maar door zeer precies te werken an alles te meten. Dat laatste wordt ook door ESL plus gedaan. Als je alle parameters voor beide vellen identiek hebt en de electronica precies gematched hebt, gaat het geluidsbeeld volledig open en verdwijnt de nauwe 'sweetspot'. Wat heet, de afwezigheid van bundeling is zeer opmerkelijk bij deze gereviseerde set ESL-63 van ESL Plus. Chapeau!
Versterker vriendelijk!
Een groot nadeel van de meeste ESL luidsprekers is dat in het frequentie gebied de luidspreker impedantie vaak tot 1 Ohm kan zakken. Dat maakt een ESL niet echt geschikt voor de meeste versterkers en heb je vaak een stevige eindversterker nodig om een ESL aan te sturen. Bij ESL plus wordt er echter een modificatie in de elektronica toegepast die zorgt dat de impedantie zo rond niet onder 4 Ohm zakt. Dit houdt in dat deze gereviseerde set ESL-63 van ESL plus zeer geschikt is voor de meeste versterkers. Hoe de mannen dit technisch doen blijft het geheim van de smid. Gelijk hebben ze.
Prachtige laagweergave
Het laag is precies , vol en warm. Ongelofelijk dat er nog zoveel laag uit een relatief kleine ESL-63 komt. Zoals gezegd, wie echter een paar stampende, ronkende disco luidsprekers zoekt moet snel verder zoeken. Maar wie opzoek is naar een set verslavende muziek weergevers zoekt met een schoon en precies laag en een ruimtelijke weergave vol detail en warmte moet maar eens contact opnemen met de mannen van ESL-plus voor een luister afspraak. Ik ben in ieder geval onder de indruk.
Lekker luisteren en genieten!
Man, wat heb ik van deze set genoten. Wat een (herkenbaar) mooi hoog en middengebied. Stemmen zijn onovertroffen en schoon. Akoestische gitaren zijn sprankelend en soms betoverend.
Natuurlijk, als je van stevige rock muziek houdt en af en toe uit je dak wilt gaan, zou ik niet voor een elektrostaat in het algemeen kiezen. Maar nagenoeg alle andere muziek: singer songwriter, jazz, kleine bezettingen, poppy, klassiek, ambient enz. klinkt allemaal echt heel erg mooi op deze set. Als je mij zou zeggen dat ik de rest van mijn leven met deze set luidsprekers zou moeten leven, zou dat geen enkele straf zijn....
Rest alleen nog om lekker veel muziek te gaan luisteren. Dat is geen enkele straf, kan ik je zeggen. Deze klassieke luidsprekers maken muziek op een hoog niveau.
ESL-Plus
Naast de revisie van Quad elektrostaten levert ESL Plus ook diverse onderdelen, zoals nieuwe stators en elektronica, voor de Quad doe-het-zelver. Wie meer informatie wil over de revisie mogelijkheden of een luisterafspraak wil maken kan hier contact opnemen met ESL-plus.
Dit artikel was mede aanleiding voor mij om contact met Jos en Frans te zoeken.
In de afgelopen 20 jaar zijn alle 8 panelen van mijn tweede hands ESL 63 luidsprekers (bouwjaar ca 1976) allemaal wel eens of zelfs meerdere malen vervangen. Steeds met “nieuwe panelen en frames” waarvan de gebruikte verlijming al weer na enkele jaren tot nieuwe problemen leidden. En ook nog onoordeelkundig en zoals nu blijkt met de nodige schade als gevolg daarvan aangebracht.
Al bij de beluistering van een demomodel van hun ESL plus in Meijel viel direct op wat de zorgvuldige demontage, reiniging, en heropbouw met vervanging met verbeterde componenten doet met de geluidsweergave. Het ontwerp van Peter Walker is nog steeds briljant. De kwaliteit van de productie door de fabrikant en de nazorg door dealers daarvan was helaas ondermaats.
Hulde voor de wijze waarop de gebroeders Wouters het oorspronkelijke ontwerp naar een tot nu toe ongeëvenaard niveau hebben getild.
Inmiddels zit ik daarvan nu zelf thuis te genieten.
Om een niet te lage impedantie te hebben kun je gewoon een laag Ohmige weerstand in serie plaatsen, dat deden ze bij Quad en Audiostatic ook. Het is wel een lapmiddel
Dat die Impedantie zo laag kan zijn is doorgaans de fout van de transformator. Zowel die van de Quad en zeker die van de Audiostatic blinkt niet uit op dat vlak. Maar beter kost geld en waarom zou je het doen als je er nu al tevreden klanten voor hebt?
Ik heb ze vroeger wel met eigen trafo’s geupgrade maar de markt hiervoor is erg klein en nauwelijks de moeite waard.
Afgelopen vrijdag bij Hank Denters gaan luisteren. Zeker een van de beste LS die ik ooit heb gehoord. De meeste LS hebben ergens een accent. Deze klonken op alle gebieden net niet te …. Goed werk van die broers. De grootste kans op High End voor een betaalbare prijs. Overigens heeft Hank ook voor de rest wel een leuke set